Seguindo cas nosas Entrevistas pola Igualdade, aqui tedes o resultado da charla que tivemos con Mª Xesús Baz Vicente, nada na Guarda no ano 1964, ainda que xa leva moitos anos, sendo profesora de Historia Contemporánea na Universidade de Santiago de Compostela. É unha desas mulleres que fai moito tempo embarcaronse nun soño prohibido para algunhas, a sua vocación. Amante dos libros e da Historia dende moi pequena, como ela recoñece, tivo un momento para atendernos no seu despacho da Facultade de Xeografía e Historia.
Os seus primeiros anos, a Transición española, a Igualdade, a Memoria Histórica, a Casa de Alba ou Camposancos son moitos dos temas dos que falamos nunha distendida charla da que saimos moi contentos e que ca que esperamos vós tamén disfrutedes.
¿Como foron os primeiros pasos da tua historia persoal?
 |
| Mª Xesús Baz, historiadora guardesa. |
Eu veño de familia mariñeira por parte tanto de pai como de nai, como era o máis frecuente na Guarda naquela época. Crieime na rúa Vicenta Rodríguez Cachada, que leva á igrexa parroquial, nunha casa do indiano Manuel Fajar, para ó que traballaba como criada do seu irmá unha das miñas tia-avóas, Marieta.
Cando tiña seis anos, mudei de barrio e pasei do colexio das Benedictinas ao das Carmelitas de ribadavila. É un centro do que gardo un entrañable recordo, en especial da irmá Consuelo Fernández Argüelles, descendente de Agustín Argüelles, un dos páis da primeira constitución española, a de Cádiz de 1812. Recordo perfectamente a clase de oitavo curso na que nos contou esa anécdota ao explicar o tema: parecíame fantástico!. Logo cambiei para os Pais Somascos, onde tamén disfrutei de moi bos profesores nesa e noutras materias.
A verdade é que a historia e os temas de actualidade política e social sempre foran unha afición. Disfrutaba lendo e cos poucos documentais de actualidade que había daquela, dándolle algún que outro quebradeiro de cabeza á miña nai.
¿Como era a Guarda nesa época?
Pois era moi, moi distinta. Na miña primeira infancia xa se podía ver certo dinamismo á sombra do mar, pero aínda se percibía unha sociedade moi desigualitaria e con bastantes carencias a tódolos niveis, tanto domésticas como de infraestructuras –a auga corrente, por exemplo-.
Os anos 70 xa foron outra cousa, mesmo a primeira mitade pese á crise do 73. Apreciábase nos propios hábitos alimentarios: unha das bromas coa miña irmá Ana, que naceu no 73, é que ela xa era da xeración da merenda de yoghourt diario…
¿Enton a Historia sempre foi a tua vocación?
Nun primeiro momento, cando iba a facer a matrícula pensaba en Filoloxía Inglesa, pero ó final decanteime pola Historia, quizais polo que dicía de que era una afición.
Supoñemos que os teus pais foron un gran apoio para ir a Universidade, ¿non?
Os meus pais apoiaronme en todo momento, e moi en especial miña nai, moi concienciada coa necesidade de que as mulleres tivéramos as mesmas oportunidades que os homes. Pero iso non quere dicir que naquela época non producira certa extrañeza, por dicilo dalgunha maneira, que as rapazas empezáramos a normalizar o acceso dende o que entón era a EXB ao Bacherelato –BUP entón- para despois seguir na Universidade. Era fácil escoitar comentarios sarcásticos de máis simplemente porque eras a rapaza e non o rapaz.
¿Era ainda moi arcaica a Universidade naqueles tempos?
Como alumna na Facultade de Xeografía e Historia en absoluto, en parte porque xa eran inicios dos anos 80 –o meu primeiro curso foi o do triunfo do PSOE (1982), que recordo moi ben polos comentarios anticlericais dun bibliotecario que traballara de monaguillo, ¡Monche!-, e en parte porque o profesorado de Historia era moi novo e unha parte mesmo participara nos movementos estudantís de protesta de finais do franquismo. Hai que ter en conta que España estaba cambiando daquela a velocidade de vértigo.
¿Pensaches nalgun momento neses primeiros anos que ser muller podería lastrarte na tua carreira?
A docencia en España foi unha profesión onde a muller estivo moi presente, en parte porque o propio réxime franquista a asumiu como unha das saídas profesionais máis aptas para a muller, igual que enfermeria. Polo tanto, quizás por iso, quizás polo peso da propia vocación, non me plantexei demasiados problemas ao respecto, pese a que si que me tentaron advertir en positivo algúns seres queridos, como o meu avó materno, coñecido na vila como o tío Alemán.
¿Cal foi o reconoñecemento que máis valoras na tua carreira?
Pois o premio que me concedeu o Ministerio de Agricultura en 1995 pola miña Tese de Doutoramento sobre a Casa de Alba en Galiza, e que por certo recibín de mans do entón Ministro do ramo, o socialista Luis María Atienza.
¿Que opinas da situación da Universidade agora mesmo? ¿A igualdade na docencia acadouse ou queda moito por facer?
 |
| Mª Xesús Baz, recollendo o premio do Ministerio de Educación pola sua tese, no ano 1995 |
Como antes comentaba, a docencia universitaria é un dos ámbitos nos que máis se avanzou. Aí os anos da Transición democrática foron decisivos para que a muller lograra acadar unha presenza que fora algo máis que testimonial. Aínda que queden cousas por facer, que quedan, a situación é bastante satisfactoria a tódolos niveis, sobre todo tendo en conta a presencia ínfima que tiñamos inicialmente, e o feito de que pouco a pouco se foi naturalizando a nosa presencia e saber facer, de modo que a atmósfera hoxe é realmente distinta.
E digo isto porque mesmo en ambientes máis progresistas e receptivos, como nos que eu me integrei, non se podía evitar que o ambiente fora moi masculino -humor, enfoques-, e que funcionaran durante un tempo automatismos e actitudes invisibles que son difíciles de controlar…
A iso súmalle a educación que aínda recibimos as mulleres do final do franquismo, e que a veces nos pesaba máis do que houbéramos querido e do que estábamos dispostas a recoñecer. De tódolos xeitos, o balance é máis que positivo.
¿Cal é o peso da muller nas decisións que se tomaron durante a Transición?
A partir da Transición a muller comezou a ser escoitada, xa que o espiritu do momento nunha parte importante da sociedade era rachar coa realidade social e políticamente retardataria que representaba o réxime, e aí entraban tamén as cuestións de xénero. Había ademais mulleres xa moi ben posicionadas para reclamar os seus dereitos, como tamén un movemento civil que non podemos esquecer, e sen o que houberan sido impensables leis como a do divorcio ou a do aborto.
A Transición foi sen lugar a dúbidas un momento histórico para os dereitos da muller, que deu un enorme salto, e dun xeito ademais moi rápido. E iso é algo que se pode soster mesmo se facemos a comparanza con algunhas sociedades avanzadas, como a Suiza, onde as mulleres non acadaron o voto ata 1971, ou Xapón, onde a integración laboral da muller segue a ser un reto a día de hoxe e onde o Parlamento só accedeu a aprobar a píldora anticonceptiva nos anos 90 cando os seus deputados tiñan presa por aprobar a Viagra –quid pro quo-.
E na actualidade, ¿Que opinas da Igualdade? ¿Sorprendente cousas como unha comisión do aborto, só formada por homes, nun tema no que a opinión da muller é de vital importancia
Me sorprende e o considero inaceptable, porque vai contra os tempos e contra a propia norma, me refiro á cuota feminina.
Polo demais, como ben dis, queda bastante por facer. Pero tamen é certo que a veces somos as propias mulleres as nosas peores enimigas; antes por un problema de educación, e aora por un problema de igualdade que nos leva a renegar de ferramentas de apoio das que seguimos precisando para avanzar naqueles ámbitos que seguen a resistírsenos. É con isto me refiro á chamada cuota feminina. Non é raro ver a mulleres rexeitándoa en nome do mérito, deixando ben claro que chegaron a onde chegaron sen precisala. Habería que recordarlles que outras moitas non chegaron, e non precisamente porque foran menos meritorias que a maioría de varóns que pasaron por diante.
Forma parte da nosa liberación quitarnos ese tipo de prexuizos e medos. Se aceptamos as políticas de discriminación positiva para as linguas cooficiais do Estado por razóns obvias, por que non entender que a cuota feminina obedece á mesma dinámica e que non ten nada de demérito? O único vergoñante é que en certos ámbitos sega a ser aínda necesaria.
¿Que opinión te merece que o fiscal arxentino recomende visitar Camposancos “in situ”?
Durante moito tempo a maquinaria propagandista do réxime proxectou unha imaxe moi maniquea do sucedido, e logrou que boa parte da poboación non se cuestionara nada. De modo que na medida en que Camposancos foi un lugar de represión, entendo que así se faga.
A verdade ten a virtude de ser sempre liberadora, por dura que sexa. Polo tanto é unha cuestión de madurez saber estar á altura da mesma para poder avanzar.
Como historiadora, ¿Crees que España ainda precisa dunha investigación histórica en profundidade en moitas das suas etapas?
A etapa da Transición en España foi tamén un momento moi fecundo a nivel de investigación histórica. No ámbito da Historia Contemporánea, que é o meu campo, levouse a cabo unha labor ímproba de revisionismo respecto da historia oficial da etapa franquista, e ademais en prácticamente tódolos ámbitos: a historia política, a historia económica, a historia dos movementos sociais, e mesmo a historia da Igrexa ou a da cultura. E todo iso, mentres nos incorporábamos ás novas tendencias historiográficas a nivel internacional. A verdade é que foi unha etapa moi ilusionante na que se fixo moito, e aínda por riba con moi poucos recursos se os comparamos cos medios dos que dispoñen os actuais grupos de investigación.
Hai outro aspecto que ademais quero resaltar por positivo, e é que pouco a pouco, froito dos novos estudios que se foron pondo en marcha, se empezou a normalizar a historia de España no sentido de deixar de ver a traxectoria española como pura anomalía a escala europea.
¿Crees que é agora a Xustiza a que ten que facer os seus deberes?
É a hora da Xustiza, igual que segue a ser a hora da investigación histórica que debe servir de apoio. E sobre todo, debería ser a hora da Política ó servicio da reparación das víctimas que nos inicios da Transición se apostou por sacrificar. O problema de querer pechar as feridas sen primeiro sanalas é que só logramos pechalas en falso, e polo tanto quedamos atrapados en debates que non nos permiten avanzar.
O pacto de silencio no que se basou a Transición é admisible e comprensible para un momento histórico tan delicado políticamente falando como ese. Pero como pobo que crecemos e maduramos co paso do tempo, non nos podemos permitir a incoherencia de ter xa unha democracia consolidada e seguir sen deixar paso á aplicación da Lei da Memoria histórica en toda a súa dimensión.
É un síntoma de inmadurez que me recorda demasiado realidades como a xaponesa, da que nada queren saber por certo os alemáns, que si apostaron pola verdade e a reparación. Non en vano o Estado xaponés obstruiu en certo modo a implantación da Historia Contemporánea no ámbito universitario de cara a evitar que moitas verdades puideran saír á luz pola vía da investigación, por exemplo a das escravas sexuais coreanas, que só puideron ser reparadas nos anos 90 gracias ó movemento social de feministas coreanas e á investigación dunha nova camada de historiadores contemporeanistas que permitiu demostrar con documentos o que o Estado xaponés se empeñara en negar cínicamente unha e outra vez.
 |
| Xoana de Vega, unha das mulleres máis singulares do século XIX |
Neste anos escribiches moitos libros e artigos, tratando as veces a posición da muller ¿Crees que a Historia durante moito foi escrita por homes e focalizada nos homes?
Así foi ata fins do Franquismo, pero dende finais dos 70 e inicios dos 80 a investigación histórica en España foi incorporando ós estudios de xénero -sobre a muller- a un ritmo crecente e máis que aceptable, de tal maneira que incluso se entrou xa nunha fase de certo revisionismo.
Inicialmente as investigacións se centraban no século XX, sobre todo na etapa da II República, pero pouco a pouco se foi incorporando tamén o XIX, do que xa se ten un nivel de coñecemento en cuestións de xénero bastante aceptable. Por outa banda, a historia de xénero xa empeza a ter autoría masculina, aínda que aí si que queda moito que avanzar.
¿Que opinión merece a posición das mulleres que se adicaban a política antes da dictadura?
Son figuras que marcaron un fito histórico, que se viu truncado pola guerra e a dictadura, aínda que a súa obra non foi para nada en balde. De feito, son figuras que nunca chegaron a desaparecer da realidade cultural española mesmo nos momentos máis difíciles, en parte quizás tamén pola súa relativa cercanía histórica. Peor paradas saíron as figuras que destacaron na loita polos dereitos da muller no século XIX, agás quizás Pardo Bazán e Concepción Arenal.
¿Crees que mulleres desas épocas son esquecidas no pensamento colectivo, como Xoana de Vega?
Si, ela pode ser o exemplo perfecto de mulleres que non tiveron o recoñecemento histórico e a proxección social que lle debería ter correspondido. Xoana de Vega foi una muller moi culta porque seu pai, un comerciane liberal de A Coruña con negocios en Cuba a inicios do XIX, se empeñara en darlle unha educación nada ó uso para unha muller da época. Ese feito, máis a súa decantación polo Liberalismo, fixo que o Xeral Espartero contara despois con ela para encargarse da formación de Isabel II mentres durou o exilio de súa nai, a reaccionaria María Cristina (1840-1843).
Polo demais, me gustaría tamén recordar a labor en favor dos dereitos da muller que levaron a cabo en Andalucía as chamadas “socialistas utópicas” de mediados do XIX, mulleres todas elas moi humildes que traballaron pola educación á que non tiñan acceso ninguna das súas concidadanas. Hai que ter en conta que ese dereito se lle negara ás mulleres no primeiro réxime liberal español, o das Cortes de Cádiz (1812), e que cando se lle voltou a negar, durante o Trienio Liberal (1820-1823), só un total de cinco deputados fixeron un alegato en favor de polo menos un debate ao respecto.
Falabas antes da tua tese, ¿Que nos podes contar sobre a Casa de Alba na Galiza?
A casa de Alba foi a casa nobiliaria por excelencia en Galiza dende os séculos XVII y XVIII dado que acabou herdando tres dos catro títulos nobiliarios galegos máis importantes, os de Lemos, Andrade e Monterrei. O patrimonio deses títulos, tanto os castelos como as terras, liquidouno con vendas masivas no primeiro cuarto do XX.
Con anterioridade, non obstante, a casa pasara por enormes apuros económicos que fixeron que case quebrara, como si lle sucedeu á casa de Osuna, que por certo era a máis importante de España na primeira mitade do XIX. As dificultades financieiras foron tantas que Alba chegou a tentar vender os seus castelos de Galicia polo valor da pedra –como piedra en montón-, provocando con iso unha dura campaña de prensa na Voz de Galicia.
Polo demais, agora que acaba de finar Cayetana, me gustaría destacar que estamos diante dunha casa que contou con destacadas figuras femeninas. A Duquesa de Alba retratada por Goya é unha delas. Pero tamén quixera destacar a propia Cayetana, xenio e figura onde as houbera, igual que o seu pai. É importante destacar a súa labor cultural e a súa decisión de crear a Fundación Casa de Alba para preservar o patrimonio cultural e simbólico do título.
¿Dariaslle tamen o termo de rebelde?
Si, por que non?. Gústame que mo plantexes porque esa é outra faceta que quixera resaltar de Cayetana. O seu empeño por vivir como unha muller libre, liberada dos constreñementos propios dunha sociedade tan dada ás convencións como fora a franquista, e máis en certos ambientes. Nese sentido, estamos diante dunha muller que en certos aspectos representa moi ben a ruptura que supuxo a Transición. Precisamente por iso foise convertendo nun referente de rebeldía e liberación –por exemplo co seu matrimonio co ex sacerdote Jesús Aguirre-, e máis recentemente tamén para a Terceira Idade.
Recordo unha entrevista na que se lle preguntaba como quería que a recordaran. Respondeu que quería ser recordada como unha muller sinxela, e ante todo como unha muller que non foi unha inútil. E claro que non o foi!. Non hai máis que ver o referente no se acabou convertindo como muller que defendía o seu dereito a decidir e a vivir en plena liberdade polo simple feito de ser persoa, e polo tanto con total independencia da súa condición de xénero e do avanzado da súa idade.
¿Cál crees que foi a muller que máis marcou a túa vida?
Miña nai sen lugar a dúbidas a nivel mas persoal. De todos modos, quixera aproveitar esta pregunta para destacar a tremenda labor de loita que están a realizar algunhas mulleres na defensa dos dereitos máis básicos da muller e da infancia en zonas de conflicto armado, como a activista congoleña premiada este ano co Premio Príncipe de Asturias da Concordia, Caddy Adzuba, ou na defensa polo dereito das nenas á educación no caso da adolescente paquistaní Premio Nobel da Paz 2014, Malala Yousafzai.
No caso de Malala, ademais gostaríame rendir homaxe á sensibilidade dun pai como o seu, que nunha sociedade onde o nacemento dunha nena segue a ser unha desgracia, non só impuxo a súa celebración como se fora un varón en contra dos cánones sociais establecidos, senon que ademais non dubidou en seguir coa educación da súa filla e das outras nenas na escola pese ás ameazas dos Talibáns, os mesmos que acabaron atentando contra Malala en 2012 cando tiña 15 anos.
Malala Yousafzai, gañadora do
Nobel da Paz no ano 2014
E na Guarda, ¿Cal crees que é a muller que máis loitou, a referente de esa loita pola igualdade?
Se penso nunha xeración próxima á miña, no seu momento chamoume a atención a carreira de Julia Vaquero como deportista en tanto que exemplo de superación persoal. Aínda que mesmo hoxe en día os deportes minoritarios seguen a telo moi difícil, me imaxino que naquel momento os apoios públicos e privados deberon ser mínimos, e tratándose dunha muller máis.
E no mundo, ¿Cal é, na tua opinión a muller de referencia?
Sen dúbida, creo que as sufraxistas en xeral, xa que conseguiron algo tan imporante é simbólico á vez para a muller como é o dereito de votar, con todo o que iso significa de dereito a decidir por nós mesmas e de recoñecemento da nosa condición de cidadanas de pleno dereito.
Moitas grazas polo teu tempo e por esta charla tan interesante Mª Xesús, ¿queres engadir algo máis?
"Si, se me permitides, quero dedicar esta entrevista, a modo de homaxe, ás que foron as miñas catro tia-avóas, coñecidas na vila como as Saúlas, todo un exemplo para min de dignidade como persoas e como mulleres en tempos que foron ben pouco amables. De modo que vai por vós, alá onde esteades, queridas Marieta, Antonia, Amalia e Josefa."
Ningún comentario:
Publicar un comentario